Historia Oddziału Kardiologii Dziecięcej Śląskiego Centrum Chorób Serca w Zabrzu
Pierwszym ordynatorem oddziału kardiologii dziecięcej w Śląskim Centrum Chorób Serca (SCCS) w Zabrzu od roku 1986 była dr Lili Goldstein. W okresie poprzedzającym, dzieci z wrodzonymi wadami serca na Śląsku były diagnozowane w Poradniach Kardiologicznych dla Dzieci (nadal istnieje ich dość liczna sieć), a następnie przekazywane w celu leczenia do różnych ośrodków w kraju, w miarę wolnych miejsc. Próby uruchomienia kardiochirurgii wrodzonych wad serca dokonywane były przez wybitnych chirurgów działających w Zabrzu- prof. J. Szyszkę i T. Paliwodę. Inicjatorem ściągnięcia dr Goldstein do SCCS (pierwotna nazwa Wojewódzki Ośrodek Kardiologii – WOK) była pediatra i społecznik- prof. B. Hager-Małecka. „Koleżanko, coś w życiu trzeba zrobić, aby po nas zostało” – tymi słowami przywitała Ona w 1985r. na peronie zabrzańskiego dworca kolejowego przybyłą z Łodzi dr Lili Goldstein, kiedy prof. S. Pasyk otworzył podwoje nowego Ośrodka ( w latach 1985-1986 działała tylko Poradnia Konsultacyjna Kardiologii Dziecięcej). W powstającym ośrodku zaczęli pojawiać się pierwsi chętni do pracy asystenci. Wśród nich były cztery osoby ze specjalizacją z pediatrii: dr Magdalena Kowalska, dr Małgorzata Szkutnik, dr Jarosław Rycaj i dr Maria Żyła-Frycz, oraz kilka osób w trakcie specjalizacji pediatrycznej ( dr B. Chodór, dr B. Zeifert, dr P. Banaszak, później dr S. Regiec, J. Kusa, P. Łapa, A.Baranowska, S.Lenarczyk M. Knop, S. Smerdziński i inni)
W 1988 r., po rocznym stażu naukowo-szkoleniowym w Narodowym Instytucie Kardiologii w Meksyku, do WOK przeniósł się z Kliniki Pediatrii w Zabrzu dr Jacek Białkowski. Dr Goldstein uczyła cały zespół podstaw kardiologii dziecięcej, podkreślała znaczenie badania fizykalnego w rozpoznawaniu wrodzonych wad serca. Zabiegi kardiochirurgiczne u dzieci początkowo przeprowadzali prof. Zbigniewa Religa i prof. Marian Zembala. Dzieci były leczone bezpośrednio po operacji w specjalnym dziecięcym OIT ( prowadził go i dalej prowadzi dr A. Grzybowski), a potem w oddziale kardiologii dziecięcej (ze względu na szczupłość powierzchni funkcjonującego wówczas WOK nie istniał specjalny oddział kardiochirurgii dziecięcej – powstał on dopiero w roku 2015). Wiadomość o możliwościach nowego ośrodka rozniosła się bardzo szybko, a do Zabrza zaczęli zjeżdżać liczni pacjenci na konsultacje, diagnostykę oraz leczenie. W roku 1987 w WOK pracę podjął kardiochirurg dr Jacek Moll, w 1990 r. dr Michał Wojtalik, a w 1997- doc. Janusz Skalski (wszyscy obecnie posiadają tytuły profesora i są szefami Klinik Kardiochirurgii Dziecięcej odpowiednio w Łodzi, Poznaniu i w Krakowie).
Aktualnie Kierownikiem Kliniki Kardiochirurgii Dziecięcej w SCCS w Zabrzu jest dr Szymon Pawlak, a jego zastępcą dr Joanna Śliwka. Z Kliniki Kardiologii Dziecięcej przeszli wykształceni kardiolodzy dziecięcy - dr J Rycaj i dr A. Wierzyk.
Młodzi, ambitni kardiolodzy dziecięcy z WOK chętnie podnosili swoje kwalifikacje, uczestnicząc aktywnie w licznych zjazdach oraz wyjazdach szkoleniowych w kraju (w CZD w Warszawie) i za granicą (m.in. w USA - Deborah Heart and Lung Center, Szpitalu Uniwersyteckim w Houston, Holandii - Szpital Królowej Wilhelminy w Utrechcie, Hiszpanii - Szpital Ramon y Cajal w Madrycie czy też we Włoszech - Papieski Szpital Bambino Gesu w Rzymie). W roku 1997 dr Lili Goldstein przeszła na emeryturę. Kolejnym kierownikiem Kliniki została dr Magdalena Kowalska, która w 1998 r. po ciężkiej chorobie zmarła.
Jej następcą został doc. Jacek Białkowski, który pełni tę funkcję do dziś. Prof. Białkowski szkolił się m.in. w Narodowym Instytucie Kardiologii w Meksyku, Szpitalu Ramon y Cajal w Madrycie, papieskim Szpitalu Bambino Gesu w Rzymie. Pracę habilitacyjną zrealizował w Hiszpanii. Dzięki jego staraniom uruchomiony został w latach 1998-2002 międzyrządowy program współpracy polsko – hiszpańskiej, który dotyczył rozwoju interwencyjnej kardiologii we wrodzonych wadach serca. Na tej podstawie była możliwa bardzo korzystna dla obu stron wymiana fachowców. Jego osobiste kontakty umożliwiły organizację w SCCS w latach 1992 – 2001 szeregu warsztatów szkoleniowych z udziałem wybitnych kardiologów interwencyjnych z różnych krajów. W latach 2000-2005 w klinice organizowano coroczne, nieodpłatne sympozja naukowo-szkoleniowe dla kardiologów dziecięcych z południowej Polski. Klinika Kardiologii Dziecięcej w Zabrzu może poszczycić się współpracą z wieloma autorytetami ze świata kardiologii. Rozpoczął ją w roku 1992 dr Luigi Ballerini (wtedy szef Kliniki Kardiologii Dziecięcej w Papieskim Szpitalu Bambino Gesu w Rzymie), który zapoznał nasz zespół z trudną techniką wszczepiania parasolek Rashkinda do zamykania przetrwałych przewodów tętniczych (PDA). Kolejnym wieloletnim przyjacielem Kliniki był dr R. Bermúdez-Canete, były prezes Hiszpańskiego Towarzystwa Kardiologii Dziecięcej. W 1996 roku, w czasie wizyty w Zabrzu, wykonał kilkanaście zabiegów cewnikowania interwencyjnego, m.in. implantacji odczepialnych coili do zamykania PDA, walwuloplastyk aortalnej i płucnej oraz balonowych anogioplastyk w poszerzaniu zwężonych naczyń. Wszystkie zabiegi zakończyły się powodzeniem, a na lidera kardiologów interwencyjnych w zespole wysunęła się dr M. Szkutnik. Współpraca z prof. J. Masurą z Bratysławy zaowocowały burzliwym rozwojem kardiologii interwencyjnej i zastosowaniem nowych korków wykonanych z siatki z nitinolowego drutu tzw. Amplatzerów . W latach 1999- 2001 Zabrze odwiedzał też prof. Charles Mullins - wybitny amerykański interwencyjny kardiolog dziecięcy (nazywany powszechnie mistrzem mistrzów interwencyjnych kardiologów dziecięcych). Pierwszy na świecie zastosował on stenty do poszerzania dużych naczyń (aorty, tętnicy płucnej). Podczas swoich wizyt przeprowadził kilkanaście takich nowatorskich zabiegów. Innymi znamienitymi nauczycielami podczas kolejnych wizyt w Zabrzu byli - G Santoro, R. Formigiari, J. Casado z Włoch , doktorzy -, M. Cazaniga, I. Herraiz, L. Fernadez-Pineda, P.A. Sanchez z Hiszpanii, N. Sreeram z Holandii czy też J.Stein z Austrii. W czasie tych szkoleń nasi lekarze (ale również zapraszani z całej Polski) zdobywali praktyczne umiejętności i doświadczenie, a najnowsze techniki cewnikowania interwencyjnego zostały wprowadzone do praktyki klinicznej.
Zabrzańska Klinika Kardiologii Dziecięcej jest aktualnie jednym z wiodących polskich ośrodków zajmujących się diagnostyką i leczeniem dzieci z chorobami serca. W trakcie ponad trzydziestu lat istnienia jej mury wielokrotnie były świadkami nowatorskich zabiegów kardiologii interwencyjnej, jak i kardiochirurgicznych. To właśnie w Zabrzu w 1988 r. przeprowadzono pierwszą w Polsce transplantację serca u dziecka ( prof. Z Religa), a w roku 1990 wykonano pierwsze w Polsce zabiegi anatomicznej korekcji przełożenia wielkich pni naczyniowych u noworodków (prof. J Moll). Opiekę nad dziećmi po przeszczepie serca z wielkim oddaniem i zaangażowaniem z ramienia kardiologów dziecięcych prowadzi dr B. Chodór (w sumie w SCCS przeprowadzono już 90 przeszczepów serca u dzieci). Kolejnym ważnym osiągnięciem zespołu kardiochirurgiczno- intensywistycznego było wprowadzenie w roku 1998 do praktyki klinicznej procedury pozaustrojowego natleniania – ECMO, którą po raz pierwszy w Polsce wykonał zespół dr. Romana Przybylskiego i dr. Adama Grzybowskiego, a później programu mechanicznego wspomagania krążenia u dzieci.
W październiku 1997r. w pracowni hemodynamiki Kliniki Kardiologii Dziecięcej przeprowadzono pierwszy w Polsce zabieg zamknięcia ubytku w przegrodzie międzyprzedsionkowej (ASD) przy pomocy korka Amplatzer i w tym samym roku zastosowano okluder typu PDA Amplatzer do zamknięcia przewodu tętniczego (proktorem – osobą nadzorującą był prof. J Masura, nasz wieloletni przyjaciel). Trzeba zaznaczyć, że obie techniki zostały zaprezentowane po raz pierwszy na Światowym Kongresie Kardiologii Dziecięcej w Honolulu (właśnie przez Josefa Masurę) w tym samym roku w maju (tak więc implementacja praktyczna tych technik była nadzwyczaj szybka). Umożliwiło nam to zajęcie pozycji lidera europejskiego i światowego na tym polu, którą utrzymujemy do dnia dzisiejszego. Historia wprowadzenia tej techniki do praktyki klinicznej w Polsce była związana z darowizną implantów (Amplatzerów) dokonaną przez samego twórcę metody - Kurta Amplatza z Minneapolis. Dr Małgorzata Szkutnik będąc na stażu szkoleniowym w Houston u prof. Mullinsa w roku 1997 zwróciła się do niego z prośbą o przekazanie 20 sztuk implantów zabrzańskiej placówce ( koszt jednego okludera w tym czasie wynosił ok. 5000 USD), w celu popularyzacji tej nowej metody w Polsce i w Europie. Pod koniec 1998 roku kolejnych 8 sztuk implantów przyjechało do Zabrza jako dar Papieża Jana Pawła II. W miarę upływu lat nasz zespół sukcesywnie opracowywał i wdrażał nowatorskie techniki kardiologii interwencyjnej. W 2000 roku kardiolodzy dziecięcy z Zabrza (M Szkutnik, J. Białkowski) jako pierwsi w Polsce dokonali przeznaczyniowego zamknięcia pozawałowego ubytku międzykomorowego. W roku 2002 przeznaczyniowo zamknięto w Zabrzu wrodzony ubytek mięśniowej części przegrody międzykomorowej u dziecka (za pomocą specjalnego implantu Ampaltzera MVSDO) i w tym samym roku wrodzony okołobłoniasty ubytek przegrody międzykomorowej (za pomocą specjalnego asymetrycznego implantu pmVSDO). To publikacja z Zabrza (Szkutnik et al. Heart 2006) wykazała, że te ostatnie implanty są odpowiedzialne za niebezpieczne dla życia późne całkowite bloki przedsionkowo-komorowe, co walnie przyczyniło się do wycofania tych okluderów z rynku. Inne innowacje to np. implantacja nowych stentów kobaltowo-chromowych (Andrastentów), głównie do poszerzania koarktacji aorty czy też zwężonych tętnic płucnych (publikacja w prestiżowym piśmie medycznym Eurointervention 2016), zastawki płucnej na stencie (Melody, Edwards Sapien) do drogi odpływu z prawej komory (publikacje w Kardiologii Polskiej 2011 i Cardiology Journal 2017), zamykanie mniejszych przewodów tętniczych za pomocą Amplatzer Duct Occluderów typ II Additional Sizes-ADOIIAS - publikacja w Eurointervention 2017, nowych implantów z siatki nitynolowej do zamykania ubytków międzyprzedsionkowych i międzykomorowych okołobłoniastych i mięśniowych – pmVSD, MVSD - szereg publikacji na łamach takich międzynarodowych pism jak Heart, Am J Cardiol, Ped Cardiol, Rev Espanola Cardiologia, Texas Heart Inst Journal i polskich. Nie do przecenienia jest tu innowacyjny i wdrożeniowy charakter pracy i działań przede wszystkim prof. M. Szkutnik, ale też doc R. Fiszera. W roku 2007 ukazała się publikacja (Szkutnik et al. Heart) dotycząca zastosowania implantów mięśniowych (o kształcie symetrycznych „szpulek” z szeroką talią) do zamykania pmVSD. Artykuł ten został wyróżniony przez prestiżowy Journal American College Cardiology jako doniesienie roku dotyczące kardiologii interwencyjnej we wrodzonych wadach serca. Nasze obserwacje braku zaburzeń rytmu po implantacji tego typu okludera w pozycji pmVSD były inspiracją do powstania nowej generacji implantów do zamykania tego typu ubytków – o czym poinformował nas ich twórca prof. K. Amplatz. Myślimy, że obserwacje te były również pomocne dla prof. Qin z Shanghaju, który wprowadził swoje oryginalne zmodyfikowane implanty do zamykania pmVSD (Am J Cardiol 2008). Przypuszczamy, że właśnie to nasze osiągnięcie skłoniło Chińskie Towarzystwo Medyczne do nawiązania z nami ścisłej współpracy. Od roku 2009 jesteśmy stale zapraszani jako „faculty” do Pekinu na Kongres China Interventional Therapeutics – CIT (z około 8000 uczestniczącymi kardiologami interwencyjnymi), jak również Pediatric Interventional Cardiac Symposium (PICS) do USA. W 2012 w Pekinie podczas CIT w pokazowym zabiegu prof. M. Szkutnik, wespół z prof. J Białkowskim zamknęli bardzo trudną przetokę wieńcową z wieloperforowanym ujściem uchodzącą do prawego przedsionka. Komentatorem tego zabiegu był m.in. prof. Witold Rużyłło. W latach 2005, 2006 i 2007 prof. Białkowski i prof. Szkutnik, na zaproszenie tamtejszego Towarzystwa Kardiologicznego, zorganizowali praktyczne warsztaty z zastosowaniem Amplatzerów w La Paz ( Boliwia). W wyniku naszych obserwacji ustalono, że w warunkach wysokogórskich ( La Paz usytuowane jest na wysokości ok 4000 m npm) występują praktycznie tylko bardzo szerokie PDA (publikacja w Ped Cardiol 2008). Obserwacje te potwierdziły badania wielośrodkowe opublikowane w Kardiol Pol 2010. W latach 2007 -2008 podobne warsztaty przeprowadzone zostały w Taszkiencie (Uzbekistan) przez prof. M. Szkutnik i dr R. Fiszera, a w latach 2015-16 pokazowe zabiegi z zastosowaniem cewników balonowych Valver zostały przeprowadzone w Sajgonie (Wietnam) przez zespół Białkowski/Fiszer. W roku 2010 po raz pierwszy w kraju przezcewnikowo został zamknięty pęknięty tętniak zatoki Valsalvy przez zespół Szkutnik/Fiszer (aktualnie jest już wyleczonych tą metodą ponad 20 pacjentów – jedna z największych serii na świecie- publikacja w japońskim prestiżowym piśmie Journal of Cardiology 2019). W roku 2012 ten sam zespół dokonał z dobrym efektem wszczepienia stentu do zwężonej na skutek ablacji żyły płucnej u dorosłego pacjenta cierpiącego na nawracające obrzęki płuc, a w roku 2016 zamknął przeznaczyniowo okienko-aortalno płucne u niemowlęcia za pomocą ADOIIAS (Fiszer et al Cardiol Young 2016). Prof. Szkutnik na terenie kilku Ośrodków (m.in. w Szczecinie, Koszalinie) przeprowadzała i nadzorowała pokazowe zabiegi interwencyjne w wws.
W 2002 roku Klinika oficjalnie zajęła się również (poza dziećmi) leczeniem dorosłych pacjentów z wws (Grown-up Congenital Heart Defects tzw GUCH). Oficjalnie nazwa Kliniki została zmieniona przez władze Uczelni na Oddział Kliniczny Wrodzonych Wad Serca i Kardiologii Dziecięcej. Okazał się to bardzo trafiony ruch zarówno dla pacjentów, jak i poszerzenia spektrum działań całej Kliniki. Nowy rozdział w działalności Kliniki stanowi elektroterapia zaburzeń rytmu i przewodzenia u dzieci. W tym przypadku korzystamy z bogatego doświadczenia elektrofizjologów z zespołu zaprzyjaźnionej Kliniki Kardiologii „dorosłych”, kierowanej przez prof. Z. Kalarusa. Dokonywane są trudne zabiegi ablacji dróg dodatkowych, wszczepianie ICD, rozruszników i wiele innych zabiegów ( głównie przez docentów O. Kowalskiego i R. Lenarczyka).
Wielkim wyróżnieniem dla Ośrodka Zabrzańskiego była również obecność Franca Gougeona- prezydenta firmy AGA z Minneapolis (producenta korków Amplatzer) w roku 1999. Otworzył on oficjalnie program stypendialny im. Kurta Amplatza ufundowany przez firmę AGA dla szkolenia w Zabrzu kardiologów interwencyjnych z licznych krajów całego świata. Kolejne stypendia (zwykle kilkumiesięczne) były ufundowane przez papieża Jana Pawła II, firmy produkujące sprzęt medyczny oraz Fundację Przyjaciół Dzieci z Chorobami Serca w Zabrzu. Skorzystało z nich do tej pory blisko 30 lekarzy kardiologów chcących się specjalizować w interwencyjnym leczeniu wws. Pochodzili oni z następujących krajów: Boliwii, Białorusi, Gruzji, Gwatemali, Ukrainy, Meksyku, Uzbekistaniu, Kolumbii, Bułgarii, Argentyny, Rwandy, Chin, Włoch i Rosji. Otworzyło to nowy rozdział w działalności edukacyjnej naszej Kliniki.
Pod nadzorem i przy dużym współudziale prof. Jacka Białkowskiego i prof. Małgorzaty Szkutnik Klinika zaczęła się intensywnie rozwijać naukowo. W dorobku ma ponad 300 publikacji, jeszcze więcej wystąpień na zjazdach krajowych i zagranicznych . Oboje profesorowie byli promotorami 19 ukończonych prac doktorskich, prof. Białkowski pomagał przy powstaniu 3 prac habilitacyjnych (dr M. Szkutnik, dr J. Kusa i dr R. Fiszer).
W 2005 roku Oddział nasz zajął pierwsze miejsce w kraju w rankingu tygodnika „Wprost”w kategorii – „zamykanie przecieków wewnątrzsercowych”, a w rankingu tygodnika „Newsweek” drugie miejsce wśród oddziałów kardiologii dziecięcej. Aktualnie funkcję kierownika Kliniki sprawuje prof. dr hab. n. med. Jacek Białkowski, jego zastępcą jest dr n. med. Bożena Zeifert. Zespołem Hemodynamiki Dziecięcej kieruje dr hab. n. med. Roland Fiszer.
W grudniu 1991 roku lekarze Kliniki Kardiologii Dziecięcej, rodzice leczonych tam dzieci oraz ludzie dobrej woli założyli Fundację Przyjaciół Dzieci z Chorobami Serca w Zabrzu, której prezesem jest prof. J Białkowski. Fundacja zajmuje się organizowaniem środków na pokrycie kosztów najpilniejszych potrzeb pacjentów Kliniki (leki, granty na pobyt Rodziców w hotelu, refundacja koszty podróży, leków, drogich badań itd.) oraz samego Oddziału. Dzięki jej działaniom udało się pozyskać dary od duńskiej organizacji charytatywnej Zakonu Joannitów w postaci m. in. 40 łóżek szpitalnych, aparatu do pomiaru płytek krwi, fartuchów, detergentów i …klocków Lego, jak również zakupiono szereg niezbędnego sprzętu na potrzeby Kliniki (5 głowic UKG, 5 kardiomonitorów z centralą, pompy infuzyjne, częściowo umeblowano dyżurkę lekarską, wyposażono pracownię hemodynamiki dziecięcej, zakupiono niezbędne leki dla ukraińskich dzieci chorych na serce (Corotrope) itd.)
Zespół kardiologów dziecięcych naszej Kliniki uzyskał szereg nagród i wyróżnień. Wielokrotnie otrzymywał nagrody naukowe JM Rektora Naszej Uczelni. W roku 2004 uznano nasz artykuł dotyczący przezskórnego zamykania ASDII- opublikowany na łamach prestiżowego pisma Rev Esp Cardiol (aktualny IF 4,5)- za najciekawszą publikację roku dotyczącą dziedziny interwencyjnego leczenia wws. W roku 2007 i 2017 otrzymaliśmy główną nagrodę naukową PTK za osiągnięcia związane z przezcewnikowym leczeniem wws, a w roku 2011 na Kongresie PTK we Wrocławiu naszą pracę dotyczącą zamykania ASD u małych dzieci uznano za najciekawsze doniesienie kliniczne.
Jacek Białkowski
Katedra Kardiologii, Wrodzonych Wad Serca i Elektroterapii
Kierownik Katedry : prof. dr hab.n. med. Zbigniew Kalarus
Kliniczny Oddział Wrodzonych Wad Serca i Kardiologii Dziecięcej, SUM w Katowicach
Kierownik jednostki: prof. dr hab. n. med. Jacek Białkowski
